др Свен Ґуставсон
РУСКИ ЯЗИК У ЮГОСЛАВИІ — ДИЯХРОНИЯ И СИНХРОНИЯ
У СВОЇМ реферату1 жадам розяшнїц два проблеми котри ше одноша на дияхронию и синхронию руского язика. Перши проблем: котре ґенетичне место забера руски язик медзи славянскима язиками? Або, тото питанє мож поставиц и з другого кута: гу котрим язиком припада руски язик — ґу восточнославянским чи заходнославянским? Други проблем котри жадам розпатриц: чи мож тримац руски язик за литературни язик котри ровноправни з другима славянскима литературнима язиками, або ше руски язик зявює як язик реґионалного характера? То єст, чи вон язик такого типу як, наприклад, кайкавски диялект сербскогорватского язика або кашубски язик односно диялекти на котрих егзистує уметнїцка литература, алє котри такповесц нє маю други стили (вариянти). Алє, скорей як розпатриме тоти питаня, жадам дац общу представу о Руснацох и руским язику у Югославиї.
Руснаци и руски язик були барз длуго скоро цалком нєпознати славистом звонка Югославиї. Руски язик потераз описани лєм у єдним приручнїку о славянских язикох. Професор Супрун2 зоз Минску описал руски язик у своїм приручнїку "Введение в славянскую филологию", котри вишол у Минску 1981. року. Спомедзи нє так велїх виглєдовачох звонка руского круга, котри ше занїмали зоз сучасним язиком, треба спомнуц Александра Дуличенка3 у Совєтским Союзу и Бидвела.4 Спомедзи других менох мож навесц Генрика Бирнбаума зоз ЗАД и Митра Пешикана з Югославиї. На конґресу у Києве ше зявела нова гвизда у русинистики, Евґения Баричова зоз Заґребу, алє вона сама Рускиня по походзеню. Нажаль, нє мал сом текст Е. Баричовeй при руки кед сом написал тот реферат. Єй текст друковани у часопису "Сгоаtіса" рок XIV, зв. 19., а барз є интересантни, медзи иншим, и прето же Е. Баричова ма исти материял як и я, алє — доходзи до иишаких заключеньох.
Руснаци и руски язик нєпознати пре вецей причини. У пописох жительства у Югославиї, а тиж так у югославянских енциклопедийох и других виданьох, вони скорей вше були ураховйовани ґу Українцом. Аж у остатнїх пописох 1971. и 1981. року Руснаци и Українци мали можлївосц вияшнїц ше як два роздвоєни етнїчни групи. Сами югославянски Руснаци за себе гуторя же су Руснаци5 а за свой язик гуторя жe є руски, алє ше часто хаснує и слова Русин, русински. У югославянских жридлох на английским язику Руснаци означени як Ruthenianѕ або Rutheneѕ, aлe ше тиж стрета и назва Ruѕinianѕ або Ruѕynѕ. Сама назва Русин, Рутен, Ruthenian, Ruthen приводзи нас до заблуди, понеже у велїх енциклопедийох тот термин значи а6о Українєц вообще, або ше зявює як назва за шицких Славянох восточнославянского походзеня, котри жили вонка з рамикох Царскей Русиї.
Найчастейше зме, як слависти, звикли положиц знак єднакосци медзи назвами Рутен або Русин и Українєц. Можлїве же то тераз звичайне, алє и попри шицкого — тото нє мож применїц за Руснацох и Українцох у Югославиї, а то було тиж зложене питанє у Чехословацкей. (…)
Прейдзме на перши проблем котри сом зарисовал на початку реферата: яку ґенетичну позицию ма руски язик медзи другима славянскима язиками?
Було и вше ище єст велї рижни думаня або теориї о походзеню Руснацох и руского язика, починаюци од того же Руснаци по походзеню, у ствари, Українци и закончуюци з тим же руски язик представя словацки диялект. Єст и рижни преходни форми медзи тима думанями.
Тота рижнородносц теорийох ма свойо коренї у зложеней язичней, етнїчнeй и политичней ситуациї у праоцовщини Руснацох, то єст у Карпатскей або Угорскей Руси. У тих районох нє були ясни eтнїчни и язични гранїци. Восточнославянски и сиверни (то єст лехитски) и южни заходнославянски изоґлоси ше ту пререзую, мишаю... До тих районох дорушую и даєдни южнославянски изоґлоси и даєдни балканизми. Така зложена язична ситуация и дала поводу за дискусию о язичней основи восточнословацких диялектох. Познати Польски славист, професор Штибер, бул єден час, у 30-тих рокох, прихильни думаню же основа восточнословацкого диялекта лехитска, то єст, польска, цо значи. же тоти диялекти на початку були лехитски диялекти котри потим словакизовани. Алє, професор Штибер ше познєйше одрекол од тей теориї. Теория о восточнославянскeй основи, то єст, українскей основи восточнословацких диялектох була презентована уж на початку того вику. Спомедзи других українских етноґрафох, Володимир Гнатюк поставел — у каждим случаю з часци — таку теорию. После другей шветовей войни познати росийски славист Бернштейн налравел компромис медзи тима теориями. Вон трима же у основи восточнословацкого диялекта лєжи и восточнославянски и лехитски. Словацки диялектологи и линґвисти, конєчио, тримаю же основа восточнословацкого диялекта словацка, и по моїм думаню маю право, гоч на тей териториї мож найсц словакизацию початкових восточнославянских то єст українских диялектох. Така словакизация характеристична, наприклад, за бешеду у валале Корумлє‚ котру описал норвежски славист Олаф Брох.6
Руснаци вонка з рамикох Царскей Русиї вше були у рукох рижних политичних силох и находзели ше под уплївами рижних политичних струйох. Прето би нє требало нєсподзивац же власни политични намаганя при Руснацох часто процивсловни и же национална самосвидомосц при нїх часто була досц слаба. Як єдини фактор котри их зєдиньовал була униятска цeрква. Векшина Руснацох були унияти и прето назва "Руснак" значела часто и припадносц, членство у униятскей церкви.
На основи того, нїч нє нєзвичайне же медзи Руснацами у Югославиї було и єст даскельо рижни думаня о походзню руского язика и Руснацох вообще. Як друга причина того ше зявює нєрозликованє поняца "национална або етнїчна припадносц" од поняца "язична припадносц". Нормалне же ше тоти два поняца поклопюю, але ше тото поклопйованє нє зявює як обовязкове. Як найєдноставнєйши приклад мож вжац Зєдинєни Америцки Дeржави и Англию, дзе маме два народи алє єден исти язик.
Тоту проблематику ше ошвицує у кнїжки Далибора Брозовича "Ѕtаndаrdnі јеzіk" котра вишла 1970. року у Загребe. Брозович тиж указує же треба розликовац поняца "стандардни язик" то єст "литературни язик" и поняце "язична диясистема". Єдна иста язична диясистема може мац даскельо стандардни язики. Як приклад мож вжац молдавски и румунски литeратурни язик, у чиєй основи лєжи єдна иста язична диясистема. Єден литературни язик може функционовац на териториї з рижнима язичнима диясистемами. Брозович бере у тим случаю як приклад польски стандардни и литературни язик, котри ше явя як стандардни язик и за Кашубох и за Полякох. Понеже ми познате же тот приклад досц спорни, дам ище єден приклад того зявеня. Мож тримац же горньонємецки и южнонємецки рижни язични диясистеми. Алє, як стандардни язик функционує горньонємецки.
У схеми ч. 1 я попробовал дац прегляд рижних теорийох або похопeньох о походзеню руского язика и Руснацох и о статусу руского литературного язика. Удало ше ми установиц пейц рижни тeориї:
Думанє котре я ту наволуєм думанє українофилох мож у терашнїм чаше тримац як урядове медзи Руснацами у Югославиї, а тото думанє тиж доминовало у чаше медзи шветовима войнами. Спрам думаня українофилох, Руснаци по походзеню восточни Славяне, то єст Українци, а руски язик шe явя як югозаходни українски диялект з велїма словацкима и польскима прикметами. У специфичних югославянских условийох тот диялект функционує як реґионални литературни язик. Тото думанє потримовал уж спомнути українски етнограф Володимир Гнатюк. (Опатриц таблїчку ч. 2.) Тоту теорию потримал тиж и оцец руского язика Гавриїл Костельник. У повойнових часох мож замерковац Михаила Ковача и замеркованого вилєдовача руского язика Миколу Кочиша. Обидвоме вони репрезентую українизуюцу културну политику. Жадали розбудзиц и потримац при Руснацох українску националну самосвидомосц. Конєчни циль Кочишов бул таке приблїжованє руского язика ґу українскому же би ше, на концу, могло заменїц руски язик з українским язиком. Росийски линґвист Толстой ше тиж вияшнєл на хасен українскей теориї.
Русинофилска теория широко розширена медзи Руснацами и, по моїм думаню, потримую ю и звичайни людзе. Тото похопенє достало свою конєчну форму у пописох жительства 1971. и 1981. року у Югославиї. Теди Руснаци и Українци мали можлївосц декларовац ше як два розлични етнїчни ґрупи. Русинофили тримаю же ше Руснаци у Югославиї зявюю як окремна етнїчна ґрупа и же су у язичним одношеню тиж самостойни, то єст, вони тримаю сучасни руски язик за самостойни литературни язик, за наймладши таки язик спомедзи славянских литературних язикох. Цо ше дотика походзеня Руснацох и руского язика, вони часто маю исте думанс як и українофили, з тим же вони тримаю же тото походзeнє тераз нс ма нїяку сущну улогу у Югославиї. Вони єдноставно констатую факт же ше Руснаци у Югославиї чувствую як Руснаци а нє Українци, же ше руски язик нательо розликує од українского же вони часто нє розумя по українски и же руски язик функционує у Войводини и у Горватскей як литературни язик. Єст медзи русинофилами и єдна баржей романтична ґрупа котра жада у юогославянских Руснацох видзиц остаток першобутного або исконского славянского народу, як и тото же шe руски язик явя як першобутни славянски язик. Цо ше дотика потримовки русинофилству з боку звичайних людзох, мож повесц же би писня "Я Русин" вироятно найлєпше виражела їх чувства.
Медзи Русинами у Карпатскей Руси, а тиж и у Войводини, скорей були досц розширени русофилски або москофилски намаганя. Русофили мали похопенє у духу панславизма и панрусисма, же Руснаци були часц велького росийского народу‚ до котрого уключени и Руси, Билоруси и Українци. Росийски язик би бул теди природни литературни язик за тот народ, и росийски язик би, уствари ведно зоз церковнославянским, постал основа за такнаволовани угроруски язик котри ше хасновало у Карпатскей Руси, а тиж так з часци и у Войводини. У сучасним периодзе тото похопенє нє ма скоро нїяких прихильнїкох, алє у рускей "историоґрафиї" мож о тим найсц надосц шлїди. У периодзе медзи двома шветовима войнами русофилство ище вше мало прихильнїкох, окреме медзи Руснацами у Коцуре. Як типови приклад такого русофилства ше явя " История русского народа" то єст русинского народу котру написал Н. Олеяр.
Як обща прикмета шицких трох ґрупох, то єст за українофилох, русинофилох и русофилох ше явя тото жe нїхто спомедзи нїх не припознава нїяку зродносц, або зродносц голєм у огранїчених розмирох‚ зоз Словацами або зоз словацким язиком.
Словакофилство мало и ма барз мало прихильнїкох медзи югославянскима Руснацами. Тото, спрам шицкого, пошлїдок и того же Руснаци и Словаци у Югославиї припадаю ґу розличним виром, як и же ше розликую по самих язикох. Словаци у Югославиї з найвекшей часци походза зоз стреднєй и заходней Словацкей. Та и попри того, таки попатрунки мож стретнуц при даєдних Руснацох, наприклад при Якимови Сабадошови котри кладзе знак єднакосци медзи етнїчну и язичну припадносцу. Алє, словацка теория у найвекшей мири представена з боку славистох котри вонка зоз руского стредку. Концом прешлого и на початку того вику одвивала ше на бокох наукових часописох досц жива дискусия о походзеню руского язика и Руснацох у Югославиї. За словацку теорию були таки авторитативни слависти як Олаф Брох, Соболєвски, Пастрнек и Józef Škultéty. У тeрашнїм чаше таки слависти як Бидвел и даєдни други ше опредзелєли за словацку теорию. Алє то нє значи же шицки вони тримаю же Руснаци — то Словаци. Брох и Соболєвски тримаю же Руснаци на початку були восточни славяне котри ше, цо ше дотика язика, словакизовали прето же словацки язик бул социялно висши язик у Карпатскей Руси. Руски народни писнї тиж потвeрдзую думаня же Руснаци етнїчно походза зоз териториї восточних Славянох. Тематика у нїх ма вецей восточнославянски и заходнославянски елементи. Як ище єден арґумент на хасен теориї о восточнославянским походзеню Руснацох дзекеди ше наводзи факт же тоти котри себе наволую Русини або Руснаки (Руснаци) припадаю або православней або, з найвекшей часци, униятскей, то єст грекокатолїцкей церкви. Унияти були з давен-давна православни, и мож предпоставяц же ше гранїца медзи восточнославянским и заходнославянским стносом у тих обласцох поклопела зоз гранїцу медзи православйом и католїцизмом. Мойо особне думанє идентичне словакофилскому под 4 б.
Сцел бим тераз указац у даскелїх смугох прецо руски язик треба тримац як заходнославянски язик. У таблїчки ч. 2 дати попис тих характеристикох котри прикмета шицких заходнославянских язикох и котри доприноша же би ше тоти язики розликовали од восточнославянских. Як мож замерковац, руски язик ма тоти исти фонетични рефлекси як шицки други заходнославянски язики. У руским язику ше зачували ґрупи кв и гв. У руским вироятно исти рефлекс при другей и трецей палатализациї у одношеню на х як и у других заходнославянских язикох, то єст ш, алє точно нє можеме знац, понеже мегке с тиж прешло до ш. Ґрупи сугласнїкох тл, дл ше зачували у руским, алє ше епeнтетичне л траци. У групох TORT, TOLT ше витворює метатеза а не плеофония, итд. Лєм точки 8 и 9 доприноша же би ше руски язик розликовал од других заходнославянских язикох, алє тоти прикмети характеристични за велї восточнословацки бешеди, и я тримам же вони познєйшого походзеня.
Цо ше дотика розвою ґрупох TORT, TOLT итд., як уж познате, южна часц заходнославянских язикох ма таки исти рефлекси як и южнославянски язики, то єст метатезу зоз предлуженьом вокала. Источасно, у сиверней часци заходнославянских язикох маме нормалну мeтатезу без предлужованя вокала. Кельо можем заключовац по прикладох котри ми доступни, руски язик забера стредню позицию медзи южнима и сивернима заходноукраїнскима язиками. Цо ше дотика TORT, TOLT, рефлекси исти як и у ческим и словацким, то єст TRAT, TLAT. У поглядзе TERT и TELT, нє поспишело ше ми найсц приклади котри би указали на предлужованє до <jat> . Рефлекси ше явяю як ТRЕТ u TLET, цо шлїдзи з прикладох зоз спомнутей таблїчки. Як мож видзиц, у словацким язику при тих кореньох ше явяю двояки рефлекси е и іе. Перше, е ше явя як рефлекс прасловацкого краткого <jat>, дифтонґ іе рефлектує прасловацке длуге <jat>. Кед би руски язик мал метатезу з предлужованьом самоглашнїка, теди би ше у даєдних з руских прикладох зявел самоглашнїк и, понеже ше самоглашнїк и явя як нормални руски рефлекс за длуге <jat>. Длуге <jat> дава у руским и, у словацким іе, кратке <jat> дава е у обидвох язикох. Єст тиж так приклади дзе рефлекси нє одвитую єден другому, алє то другорядови проблем. Алє, без дальших виглєдованьох тота гипотеза останє лєм гипотеза.
Же бим цо точнєйше установел позицию руского язика медзи другима заходнаславянскима язиками, я поровнал руску бешеду зоз восточнословацку. У тим случаю я за основу зровнованя вжал тоти характеристики котри професор Штибер тримал як характеристични за восточнословацку бешеду. Источасно ше окончуе и прировнанє ґу найзаходнєйшому українскому диялекту‚ то єст ґу лемковскому диялекту и ґу українскому литературному язику. Як шлїдзи зоз таблїчки ч. 2, руски и восгочнословацки скоро идентични. Руски ше язик лєм у єдней точки розликує од восточнословацкого диялекта. Тота точка интересантна прето же спрам словацких диялектолоґийних приручнїкох, таки бешеди — то єст бешеди без wzduenіа zаѕtрсzеgо єст лєму Абауйскей обласци ґу югу. Алє руски язик нє може припадац до ґрупи у котрей абауйска бешеда. Руски язик баржей припада ґу типу як цщ тщ земплинска бeшеда.
У велїх случайох присутни тоти характеристики и у лемковских бешедох. Але, типови восточнословацки характеристики ше зявюю лєм у найзаходнєйших лемковских бешедох, то єст ми ту маме зявенє уплїву зоз заходу. Точка 6 ясно ураховюс руски ґу заходнославянским, а лемковски ґу восточнославянским язиком, прeто же вообще нєт рефлекси праславянскей длужини у восточнославянских язикох.
Тримам же тото цо сом винєсол у подполносци достаточне же би ше доказало жс ше руски язнк у Югщславиї явя як заходнославянски язик, и же припада восточнословацкому диялекту. Цо ше дотика диялекта у Руским Керестуре, то спрам шицкого, змишани диялект. Нїхто ище нє пренашол таки восточнословацки диялект котри би бул цалком идентични з керестурским диялектом. а окрем того, познате же керестурски Руснаци походза з рижних обласцох у восточней Словацкей.
Кед гуторим же тото цо по тераз поведзене достаточне же би ше доказало же руски язик у Югославиї ма характеристику заходнославянского язика, робим то рушаюци од тих прикметох котри сом дакус скорей винєсол. То характеристики котри слависти хасную уж вецей як сто роки же би означели гранїцу медзи восточно и заходнославянскима язиками и прето их мож тримац за релативно ,‚обєктивни". Мож дойсц и до других заключеньох кeд ше беру до огляду други фактори. Професор Пешикан ма, спрам шицкого, таке думане же ше руски язик явя як преходни або мишани язик або диялект. Вон анализує а) розвой ґрупох ТОRT, TOLT; б) розвой ґрупох ORT- OLT- на початку слова; в) розвой ґрупох TЪRT, TЬRT, и дава таблїчки котри наисце указую же руски язик забера преходне место. Медзитим, тото доказує лєм дакус вецей як цо ми уж знаме, то єст же ше у карпатскей обласци стретаю и пререзую велї рижни изоґлоси. У каждим случаю його вибор субєктивни. Плодотворне и интересантне би було‚ голєм ше мнє так видзи, бешедовац о руским язику у рамикох теориї о карпатским язичним союзу. Карпатска обласц ма у поглядзе язика даєдни подобносци з балканску обласцу.
Нєт, спрам шицкого, анї основи уходзиц до дискусиї о розлики медзи ґенетичним и типолоґийним становиском у одношеню на тоту проблематику. Тоти факти можу буц наводзени и у ґенетичних и у типолоґийних дискусийох. Як сом уж на початку мойого реферата гварел, я ше огранїчуєм на дискусию о ґенетичним месце руского язика. Цо ше дотика типолоґийного опредзелєня руского язика, Генрик Бирнбаум, з єдного боку, трима же фонолоґийна система руского язика блїзша заходнославянскей, то єст словацкей системи як цо, з другого боку, морфосинтаксична структура и лексика указую характерни риси зоз шицких трох славянских язичних ґрупох, то єст, насампредз зоз словацкого, українского и сербскогорватского язика.
Други проблем о котрим сом обецал бешедовац на початку свойого рефeрата бул тот: чи ше руски язик у Югославиї зявює як литературни язик у полним смислу того термина, то єст як ровноправни з другима славянскима литературнима язиками? У теориї литeратурних язикох професор Исаченко7 дал барз драгоцене доприношенє. Спрам його думаня. слїдующи прикмети обовязкови за литературни язик: поливалентносц, нормованосц, общеобовязковосц и стилистична диференцированосц.
Поливалентносц литературного язика значи же язик длужен буц у можлївосци обслужовац шицки сфери дружтвеного живота и, цо особено важне, жe би людзе мали право хасновац тот язик у шицких контактох з державнима и комуналнима институциями. Цо ше дотика таких лравох, руски язик ше явя як єден з пейцох урядових язикох у САП Войводини, цо значи же ше шицки закони, ришеня, одлуки, декрети итд. ма обявйовац и по руски, жe у Скупштини САП Войводини делеґати Руснаци маю право бешедовац по руски, итд. Кажди Руснак ма право бешедовац и писац по руски у своїх контактох з урядовима институциями‚ итд. Нє думам же Руснаци хасную тоти права часто уж и прєто же вони шицки билинґвални — то єст, бешедую и пишу тиж и по сербскогорватски. Та заш лєм мож повесц же руски язик поливалeнтни. Вон ше явя як язик основней школи, стреднього ступня образованя, а тиж ше го преподава на Универзитету у Новим Садзе. Маю Руснаци тиж и емисиї на радию и TВ. Руски язик ше явя як язик у обласци политики, науки, уметнїцкей литератури, театра‚ релиґиї и преси. 3 того шлїдзи же руски язик и стилистично диференцовани, же єст рижни стили. Наприклад, политично-административни стил, стил уметнїцкей литератури‚ релиґийни сгил итд. Єст и стилистични ряди типу спочинуц — умрец — здохнуц дзе спочинуц припада високому стилу, умрец ше явя як нєутрална форма‚ а здохнуц як бешедна найпростейша форма.
Цо ше дотика нормованосци руского язика, процес нормованя почал уж 20-тих рокох. Року 1923. вишла перша руска ґраматика — Ґраматика бачваньско-рускей бешеди. Норма ше нєшка, розумлїве, дакус розликує од норми у Ґраматики Г. Костельника‚ алє главни характеристики рускей норми мож найсц уж у тей ґраматики. Нєшкайша руска норма кодификована у даскелїх школских учебнїкох, у Ґраматики М. Кочиша, дзе нєдостава синтакса, у його Правопису и у його Терминолоґийним словнїку. Ище вше нєт словнїк руского язика, алє перши сербскогорватско-руски словнїк ше пририхтує и видзе нєодлуга. У достаточней мири ше претреса и анализуе проблeми норми у часописох "Творчосц" и "Шветлосц". Звичайно то проблеми як, наприклад, хаснованє законченя -а або -у у ґенитиве єднини меновнїкох хлопского роду‚ правопис словох иножемного походзеня, и так далсй. Алс, найважнєйши проблем ше одноши на терминолоґию. У каждим младим литературним язику єст вельки проблеми праве з терминологию и з абстрактнима словами. Вельо слова ше жича зоз сербскогорватского и українскго, а тиж так и з росийского язика. Українски уплїв особено мож замерковац у терминолоґийним словнїку. Уплїв сербскогорватского язика обачлїви у новей политичней терминолоґиї самоуправяня, котра у тей обласци уникална за Югославию‚ дзе ше сербскогорватски явя, розуми ше, як приклад.
Цо ше дотика общеобовязковосци руского литературного язика, мож повесц же нєт конкуруюци писани норми‚ алє источасно нєт анї бешедней норми. Руски диялекти у Югославиї ше барз мало роликую єден од другого цо ше дотика руских елементох‚ алє ше вони досц розликую по ступню присутносци сербскогорватского. Диялект у Руским Керестуре, дзе жию лєм Руснаци, у велькей мири чисти. Медзитим, диялекти у валалох зоз мишаним жительсгвом под моцним уплївом сербскогорватского язика.
Спрам того‚ я тримам же руски язик тераз полноправни славянски литeратурни язик. У вязи з тим сцем повесц даскельо слова о терминє славянски литературни микроязик котри установел скорей спомнути А. Д. Дуличенко. Вон у Тартуу 1981. року одбранєл докторску дисертацию под назву "Славянские литературные микроязыки". У тей дисертациї вон виглєдує таки язики або диялекти як кашубски, кайкавски‚ чакавски, банатско-болгарски‚ ґрадищанско-горватски итд. Мнє ше видзи же розлика медзи микроязиками и полноправнима язиками баржей квантитативна и же руски язик у каждим случаю блїжей гу полноправним як ґу микроязиком, цо ше дотика функционалней обласци. То тиж у його власнeй таблїчки у котрей указани функционални обласци шицких микроязикох. 3 тей таблїчки мож видзиц же руски язик функционує у шицких обласцох як полноправни литературни язик, цо другим язиком нєдостава. Вироятно би прировнанє гу лужицким язиком указало же руски литературни язик полифункционалнєйши як вони. Я думам же у одношеню на тото нєт велькей розлики медзи А. Д. Дуличенком и мну.
Як заключенє жадам ище раз повесц же ше‚ по моїм думаню, руски язик у Югославиї явя як заходнославянски язик и же ше тиж явя як ровноправни литературни язик‚ як наймладши славянски литературни язик.
ТАБЛЇЧКА 1.
у - Українци
р - Руснаци
с - Словац
1. П о х о п е н є у к р а ї н о ф и л о х
етнїчна припадносц статус язика язична припадносц
у
р
Українци
с
2. П о х о п е н є р у с и н о ф и л о х
етнїчна припадносц статус язика язична припадносц
у
р
с
3. П о х о п е н є р у с и н о ф и л о х / м о с к о ф и л о х
етнїчна припадносц статус язика язична припадносц
у
р
Билорусох, Українцох
и Руснацох)
росийски
с
словацки
4. П о х о п e н є с л о в а к о ф и л о хa)етнїчна припадносц статус язика язична припадносц
у
р
Словаци
словацки
с
б)
етнїчна припадносц статус язика язична припадносц
у
Українци
р
словацки
с
ТАБЛЇЧКА 2.
ě = jat
праславянски
заходнославянси
(словацки)
руски
восточнославянски
(українски)
1. kv, gv пред ě (jat) , і
кvětъ
gvězdа
kv, hv
kvet
hviezda
kv, hv
квет
гвизда
cv / kv, zv
цвіт/квiт
звізда
2. Х при 2. и 3.
палатализациї
vьх
Š
všе (-možný)
Š ?
вше
S
все
З. dl, tl
modliti
pletla
dl, tl
modlic (dial.)
plietla
dl, tl
модлїц
плєтла
l
молити
плeла
4. ґамбови + j
ѕурјеšі
ґамбови
sуреš
ґамбови
сипеш
ґамбови + l'
сиплеш
5. TORT, TOLT
TERT, TELT
dorga
gоlsь
berza
melko
TRAT, TLAT
ТREТ, TLET
dráha
h1аs
breza
mlieko
TRAT, TLAT
TRET, TLET
драга
глас
бреза
млєко
TOROT, TOLOT
TERET, TOLOT
дорога
голос
береза
молоко
6. tј‚ kt, dj
vortjati
nokti
medјa
c, dz
vracat'
noc
medza
c, dz
врацац
ноц
меджа
č , (d)ž
ворочати
ніч
меджа (диал.) межа
7. o- / јe-
оsеnъ/јesеnь
јe-
јеsеň
јe-
єшень
o-
осінь
8. tъ
ten
тот
той, тoт (диал.)
9. dobraјego
dоbruјеmu
dоbréhо
dоbrému
доброго
доброму
доброго
доброму
ТАБЛЇЧКА 3.
Główne cechy gwar wѕсhоdnіоѕłоwасkісh (Ѕtieber 1956)
Ruѕ.
Lemk.
Ukr.
1. Brak iloczaѕu
+
+
+
2. Аkсепt nа drugiej od kоńса
+
+ -
+
З. Brak ѕonantycznych r i 1 i kontynuanty w ѕaѕadzie ѕ polѕkimi
+
+ - -
4. ѕ’, z’ > ś, ź > (š, ž )
+
+ -
-
5. Wzdłuzеnіе zаѕtęрсzе ѕamogłoѕek o, e i ĕ ро zаnіku kоńcowych јerów
-
+
+
6. Długіе ę > а, krótkie ę > е
+
-
-
7. t', d' > c, dz
+
+ -
-
8 -10. Gеn. lok. plur. -och, dat. plur. -om, inѕtr. plur. -ami we wѕzyѕtkich deklinacјach гzесzоwników
+
+ -
-
11. Ѕilne wуrównаnіа w deklinacјi zаіmków i przymiotników w l. mnogieј
+
+
+
12. Czaѕ przeѕły czаsоwników typu umar etc.
+
+ -
-
Przykłady ruѕ.
1. ________________________
2. ________________________
3. гарло, гарчок, покарма, барз; тварди, умарти, витарла, зарно; шерцо, мертви, верх; гирмиц / кресциц; кирвави, крев; длугоки, слунко, тлусти; вовк, жовти; полни, жолти, волна
4. шиви, вешелє, желєни, жвир, жем
5. конь, ноц, бог, гроб; привез, замет, oплєт (pret.)
6. пияти - пейц, дзeшати - дзешец, дзевяти - дзевец, вяжеш - месо
7. цело, цагац, цесни, цма, цихи; идзе, дзешец, дзень, дзелїц
8. женох, шерцох, коньох
9. женом, шерцом, коньом
10. женами, шерцами, конями
11. тоти добри жени, тоти добри шерца, тоти добри конї
12. умар, затар, вар, дар, зопар
ТАБЛЇЧКА 4.
Функционални сфери славянских микроязикох ( Дуличенко 1981)
С ф е р и
У л
м и
e т
т e
н р
ї а
ц т
к у
а р
а
П
e
р
и
о
д
и
к
а
П
р
о
с
в
и
щ
о
в
а
н
є
А
д
м
и
н
и
с
т
р
а
ц
и
я
а
у
к
а
В и
л н
а с
с т
н и
и т
к у
у ц
л и
т ї
у
р
н
и
Ц
e
р
к
в
а
р о
а л
м e
с к
к т
и и
в
и
Р
а
д
и
о
T
e
л
e
в
и
з
и
я
T д
о р
п у
о г
ґ и
р
а н
ф а
и д
й п
н и
и с
и
и
О п
с e
о р
б и
н о
а д
и
к
а
Я з и к и
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Югосл.- руски
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Ґрадищанско-горватски
+
+
+
-
(+)
+
+
+
+
-
(+)
+
Мол.- горватски
+
+
(+)
-
-
+
-
-
-
-
(+)
+
прек.-слов.
+
+
+
-
-
- (?)
+
+ (?)
-
-
-
+
чакавски
+
+
(+)
-
-
+
-
+
(+)
-
-
+
кайкавски
+
+
(+)
-
-
+
-
+
(+)
-
-
+
кашубски
+
+
(+)
-
-
+
(+)
+
(+)
-
(+)
+
банатско-болгарски
+
+
+
-
-
+
+
(+)
-
-
-
+
карпато-рус.
+
+
(+)
-
-
+
+
+
-
-
-
+
ист.- слов.
+
+
+
-
-
(+)
+
-
-
-
-
+
резянски
+
-
(+)
-
-
-
+
-
-
-
-
+
ляшки
-
-
-
-
-
(+)
-
-
-
-
-
+
1 Др Свен Ґуставсон тот реферат поднєсол на Педаґоґийним факултету у Прешове (ЧССР) б. октобра 1983. року як "queѕt-lecture". Преношиме го зоз одредзенима скраценями часцох котри нашим читачом общепознати. Тиж так, нє обявюєме даєдни таблїчки котри були уж скорей обявени у "Творчосци" при подобних темох з язика.
2 Супрун А. Е. и Калюта А. М., Введeние в славянскую филологию, Минск 1981.
3 Дуличенко А. Д., Литературный русинский язык Югославии (Очерк фонетики и морфологии), АКД. Москва 1973.
Дуличенко А. Д., Становление и развитие русинского языка в Югославии, Советское славяноведение 1972 / 3, 38 -50.
4 Віdwеll, С. E. "The language of the Ваčkа Ruthеnаnѕ іn Yugoslavia", The Ѕlavic and Eaѕt European Јournal, X:1 (1966), 32 - 45.
5 Русин — Русинка — Pycини — русински язик; Руснак — Рускиня —Руснаци / Руснаки — руски язик / руска бешеда (бачванско-сримски руски литературни язик, бачванско-руска бешеда, бачванско-сримска бешеда); анґлийски:
Ruthеnіаnѕ, Rutheneѕ, Ruѕynѕ; нєм. Ruthenen.
6 Вrосh O., Ѕtudien von der slovаkіsсh-klainrussichen Ѕрrасhgenze im öѕtlichen Ungarn, II. Ніstоrіsk-filosofiske Klaѕѕe, 1897, No. 5, Кristіаnіа.
Broch O., Weitere Ѕtudien von der slovаkіsсh-klainrussichen Ѕрrасhgenze im öѕtlichen Ungarn, Videnѕkabѕѕelѕkabetѕ Ѕkrifter II. Ніstоrіsk-filosofiske Klaѕѕe, 1899, No. 1, Kriѕtiania.
7 Исаченко А., " Какова специфика Литературного двуязычия в истории славянских народов ?“, Вопросы языкознания 1958:4.